Financieel misbruik nog vaak verborgen achter de voordeur

Oud, jong, kwetsbaar of goedgelovig; stuk voor stuk kenmerken van slachtoffers. Financieel misbruik komt op grote schaal voor in Nederland. Dit vraagt om alerte, daadkrachtige en samenwerkende professionals met oog voor zowel slachtoffers als daders.

Een kleindochter die de rekening van haar oma plundert, een jongen die als geldezel wordt geronseld en daarom de komende jaren geen eigen bankrekening meer kan openen. Een slachtoffer van huiselijk geweld wiens ex alle toeslagen opstrijkt. Aan voorbeelden geen gebrek. De ruim tachtig professionals die deelnemen aan de Themadag Financieel Misbruik – georganiseerd door Schouders Eronder en Sociaal Werk Nederland – zitten vol met verhalen en weten hoe groot de gevolgen van financieel misbruik kunnen zijn.

Veel vraagstukken gaan over bestaanszekerheid, dat maakt mensen kwetsbaar

Lex Staal, directeur Sociaal Werk Nederland

‘Financieel misbruik kan iedereen overkomen’, zegt Lex Staal, directeur van Sociaal Werk Nederland. ‘Dit gaat ons allemaal aan, onze sociaal werkers, vaak onderdeel van de schuldhulpketen, weten dat veel vraagstukken over bestaanszekerheid gaan. Dat maakt mensen kwetsbaar, ook op financieel gebied. Dat zorgt voor slachtoffers én daders.’ Financieel misbruik vraagt volgens Staal om een brede en integrale aanpak in wijken en buurten. Samenwerking tussen ministeries, in de wijk, met het onderwijs is hierbij cruciaal.

We hebben te maken met jonge geldezels, die hun bankpas en pincode uitlenen. Ze hebben geen idee van de gevolgen. Ze weten niet hoe groot de pakkans is en dat ze dan jaren geen bankrekening kunnen openen

Bewindvoerder, deelnemer themadag

Alert

Met name kwetsbare groepen in de samenleving – oud, jong, mensen met een verstandelijk beperking, mensen in beschermd wonen, in de vrouwenopvang – zijn vaak een makkelijk slachtoffer. ‘Ik denk dat financieel misbruik veel meer voorkomt dan dat we nu in beeld hebben. Daar moeten we veel beter zicht op krijgen. Het moet makkelijker zijn om te melden, te signaleren. Hoe luister je nu als professional goed naar je onderbuikgevoel? Daar zijn nog belangrijke stappen in te zetten.’ Staal waarschuwt om zeker niet alleen te focussen op de ouderen. ‘Daardoor verdwijnen andere doelgroepen uit zicht.’

Daders zitten vaak helemaal klem, en hebben onze hulp ook nodig

Lex Staal, directeur Sociaal Werk Nederland

Een andere groep die aandacht verdiend, zijn volgens Staal de daders. Ook zij hebben hulp nodig. ‘Dit zijn vaak mensen die zelf ook helemaal klemzitten en geen andere uitweg zien. Alleen maar bestraffen is niet de oplossing, ze hebben ook onze hulp nodig. Onze taak als sociaal werkers is om ervoor te zorgen dat mensen niet in de verleiding komen om deze stap te zetten, we moeten voorkomen dat het escaleert.’

VWS: Financieel misbruik meest voorkomende vorm van ouderenmishandeling

Straks komt mijn kleindochter niet meer langs

Uit onderzoek van VWS blijkt dat één op de twintig ouderen het slachtoffer is van ouderenmishandeling – financieel misbruik is daarbij de meest voorkomende vorm, vertelt Helena de Kat van het ministerie van VWS.

Financieel misbruik van ouderen komt in veel vormen voor. ‘Van een buurvrouw die boodschappen doet en ook wat extra geld voor zichzelf opneemt, tot ouderen die overtuigd worden om grote bedragen over te maken, om testamenten te veranderen, over andere financiële constructies.

Ze vreest dat de zaken die aan het licht komen nog maar het topje van de ijsberg zijn. Het taboe is groot en veel blijft verborgen achter de voordeur. ‘Er is sprake van heel veel schaamte. Geldzaken liggen sowieso gevoelig en daarbij komt dat er meestal sprake is van een afhankelijkheidsrelatie.’ Ouderen wonen langer thuis, zijn niet digitaal vaardig en soms erg eenzaam. Dit maakt het ook moeilijk om te melden, ze zijn juist zo blij met het gezelschap van de kleindochter: straks komt ze niet meer langs.’

Ondersteuning

VWS heeft zich – in het kader van het programma Geweld hoort nergens thuis – vooral op financieel misbruik van ouderen gericht. ‘We proberen gemeenten te ondersteunen om aandacht te vragen voor dit onderwerp.’ Zo is onder meer de informatiebox ‘Financieel Veilig Ouder Worden’ ontwikkeld, gericht op ouderen zelf. Hierin staan allerlei praktische tips hoe ouderen zichzelf beter kunnen beschermen. Met NOOM, de netwerkorganisatie voor oudere migranten, is een campagne gestart om ouderen in verschillende talen te informeren over financieel misbruik.

De Kat is blij dat er tijdens de themadag aandacht is voor alle doelgroepen. ‘Het is zo belangrijk dat professionals in de volle breedte alert zijn op financieel misbruik. Alle signalen die ik vandaag hoor, kan ik meenemen in de beleidsvorming.’

KADER Signalen Financieel misbruik

• Plotselinge of onverklaarbare geldopnames bij de bank
• Het verdwijnen van waardevolle spullen uit huis
• Een onverklaarbaar tekort aan geld
• Het ontstaan van schulden
• Huurachterstand
• Grote belangstelling van familie voor geld of bezittingen van de ouderen
• Het weigeren van informatie over de financiële situatie
  (bron: VWS)

Lastige dilemma’s – Marjanne van Esveld Trainer Huiselijk Geweld

Onze daadkracht was een nagel aan zijn doodskist

Financieel misbruik zorgt vaak voor lastige dilemma’s bij professionals. Zeker wanneer het slachtoffer in kwestie geen actie tegen het misbruik wil ondernemen. ‘Verzand niet in deze dilemma’s, hou altijd een vinger aan de pols’, waarschuwt Marjanne van Esveld, trainer huiselijk geweld.

Financieel misbruik brengt professionals vaak in een lastig parket. Dat begint al bij het signaleren. Professionals moeten volgens Van Esveld niet alleen alert zijn op financiële signalen maar ook op veranderingen in gedrag, in uiterlijk en de omgeving. ‘Is de koelkast altijd leeg, verdwijnen er spullen uit het huis? Zie je dan ook nog dat iemand ineens rood staat of komt een familielid of buurvrouw vaker over de vloer? Kortom, er verandert iets en dat valt op. Dat is dat onderbuikgevoel.’

Benoemen

Het is belangrijk dat professionals daar goed naar luisteren en vervolgens het onderwerp bespreken met de cliënt in kwestie. ‘Altijd eerst met de cliënt zelf. Benoem wat je ziet, spreek je zorgen uit.’ Het wordt vaak ingewikkeld wanneer de cliënt in kwestie zo blij is met hulp of gezelschap van de pleger dat hij of zij geen actie wil ondernemen. Soms wordt hij of zij zelfs boos wanneer de hulpverlener dit aankaart, weet Van Esveld. ‘Er is vaak sprake van een hellend vlak, het gaat om kleine bedragen, wanneer stel je het welzijn bovenaan?’

Benoem wat je ziet, spreek je zorgen uit.

Marjanne van Esveld, trainer Huiselijk Geweld

De trainer ziet dat het signaleren hulpverleners vaak wel goed afgaat. ‘Maar daarna verzanden ze in de dilemma’s. Daarom is het zo belangrijk om andere partijen te betrekken en alle perspectieven te bekijken. Waar liggen de openingen? Wiens expertise hebben we nodig om dit vlot te trekken?’

Hoe ingewikkeld dit is, blijkt uit een indrukwekkende casus van een van de deelnemers, een bewindvoerder. ‘Dit is een zaak waarbij we echt met de handen in het haar zaten.’ Hij vertelt hoe er sprake was van serieus misbruik. De cliënt was afhankelijk van zijn mantelzorger. Zij had alle andere hulpverleners al buiten de deur gewerkt. Hij betaalde haar schutting, een wasmachine die hij had aangeschaft, kwam bij haar terecht. Zelf wilde hij geen actie ondernemen, ‘ze is het enige wat ik heb.’

Steun en toeverlaat

De bewindvoerder zocht contact met de huisarts, met Veilig Thuis en er werd een zogeheten multidisciplinair overleg (mdo) gepland. ‘We hebben alles volgens het boekje gedaan en zijn toen weer met hem in gesprek gegaan. Hij had haar toen al benoemd als enige erfgenaam. Toen we hem heel feitelijk voorlegden wat er aan de hand was, was hij ontzettend van de kaart. Zijn enige steun en toeverlaat had ‘m bedrogen, hij weigerde nog te eten en is later in een hospice gestorven. Je kunt zeggen dat onze daadkracht een nagel aan zijn doodskist is geweest.’

De casus laat zien hoe professionals kunnen worstelen met dit soort morele dilemma’s. Waar ligt de grens? Dat is volgens trainer Van Esveld per casus verschillend. ‘De kunst is om toch met cliënt en soms ook met de pleger in gesprek te gaan. Het misbruik te bespreken, maar ook de relatie te behouden. Hou je vinger aan de pols, hou goed in de gaten of het misbruik niet escaleert. Het is daarom zo belangrijk om ook met de pleger in gesprek te gaan.’

Herkenning

Er is veel herkenning bij de deelnemende professionals.  ‘We hebben nu te maken met een vrouw die de bankrekening van haar schoonmoeder leegtrekt. We hebben haar al onder beschermingsbewind gezet en gaan nu – in samenspraak met de gemeente – de schoondochter die in de schulden zit helpen en kijken hoe zij haar schoonmoeder terug kan betalen. Zo willen we voorkomen dat we een hele familie ontwrichten.’

Finn Groen, Homerun Rotterdam
Rotterdamse samenwerking om geldezels te voorkomen

Rotterdam zag de afgelopen jaren het aantal zaken met geldezels exploderen naar meer dan 1300 per jaar. Politie, Openbaar Ministerie, Reclassering en de hulpverleners van Homerun Rotterdam werken inmiddels samen om dit aantal terug te dringen. ‘Straffen alleen werkt niet’.

Snel en makkelijk geld verdienen? De cliënten van Finn Groen, trajectcoördinator Forensische Zorg bij Homerun Rotterdam, zijn daar wel voor in. ‘Zijn jongeren’, tussen de 16 en 27 jaar oud, kampen vaak met multiproblemen, komen veelal uit kwetsbare wijken, kwetsbare gezinnen vaak, hebben soms een licht verstandelijke beperking en zijn een makkelijke prooi voor ‘verkeerde vrienden’. Zonder al te veel vragen geven ze hun bankpas en pincode af. ‘Zonder stil te staan bij de mogelijke gevolgen, ze zijn ook erg gevoelig voor groepsdruk. De ronselaars zoeken deze jongeren op, lijken daar echt voelsprieten voor te hebben.’

Slachtoffer of dader?

Volgens Groen is het een grijs gebied. ‘Maar ik zie veel jongens die echt geen idee hebben, ze weten soms niet eens dat het strafbaar is.’

Al sinds 2019 organiseren politie, justitie en reclassering in Rotterdam speciale actiedagen waarbij jonge verdachte geldezels, zich op het politiebureau moeten melden of worden opgehaald, waarna ze meteen een boete en/of taakstraf van de officier van justitie krijgen opgelegd. Maar ondanks deze ‘snelle aanpak’ bleef het aantal geldezels stijgen. ‘Alleen straffen is niet genoeg. We zijn daarom met meerdere partijen; gemeente, schuldhulpverlening, bureau Halt, Reclassering en OM rond de tafel gaan zitten. Hoe kunnen we nu zorgen voor een duurzame aanpak?’

Inmiddels zijn de actiedagen uitgebreid met hulpverlening. ‘De cliënten worden gehoord en vervolgens wordt beslist welke instantie er aan zet is. Wat voor hulp is er nodig om recidive te voorkomen? Welke andere problemen spelen er nog? Is het netwerk niet jofel, is er sprake van schulden?’

We hebben al heel wat brandjes kunnen blussen

Finn Groen, trajectbegeleider Homerun Rotterdam

De actiedagen nieuwe stijl zijn volgens Groen een succes. ‘We komen jongeren tegen die nog aan het begin van de criminele ladder staan, maar ook oudere mensen die flink in de problemen zijn gekomen. Pas nog hebben we huisuitzetting kunnen voorkomen. Een man dacht een vrouw op internet te hebben leren kennen en was voor heel veel geld opgelicht. We hebben zo best al wat brandjes kunnen blussen.’

Samenwerking is daarbij noodzakelijk. ‘Wij zien een persoon toch met een andere bril. De politie ziet een dader, het OM een verdachte, hulpverleners een cliënt. We hebben elkaars expertise en hulp nodig.’