Geld en schuld: de publieke rol van banken

Geld en schuld zijn belangrijke thema’s in onze samenleving, maar lastig te begrijpen. Door veranderingen in het geld- en banksysteem de afgelopen decennia kunnen schulden makkelijker uit de hand lopen. 4 adviezen voor een stabieler geldsysteem waarmee we beter zijn voorbereid op de volgende crisis.

Hoe eerlijk is ons geldstelsel? Dat vraag de Stichting ‘Ons Geld’ zich af. De stichting heeft een aantal vragen over geld en schuld op de politieke agenda weten te krijgen. Na een debat in de Kamer heeft het kabinet de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) gevraagd om de voor- en nadelen te onderzoeken van verschillende systemen van geldschepping.

Hoe werkt geldschepping?

Met geldschepping vergroot je de hoeveelheid geld in de maatschappij. Banken kunnen de totale hoeveelheid geld laten groeien door leningen te verstrekken. 

Als banken een klant geld lenen, schrijven ze dat bedrag bij op de rekening van de klant. De rekeninghouder kan zijn geld contant opnemen als hij wil.

Wat is er veranderd?

Geldschepping door leningen van commerciële banken aan burgers bestaat al heel lang. Maar er hebben de afgelopen decennia 3 grote veranderingen plaatsgevonden:

1. Er is tegenwoordig veel meer giraal (93%) dan contant geld (7%). Giraal geld is digitaal geld dat op bankrekeningen staat en waarmee je online kunt betalen.
2. Publieke betaal- en spaarmogelijkheden zijn bijna verdwenen. De laatste publieke bank, de Postbank, is opgegaan in de ING, een commerciële bank.
3. Banken zijn gefuseerd en zijn steeds meer op elkaar gaan lijken.

Banken lopen tegenwoordig minder risico

Doordat banken gefuseerd zijn, is de kans kleiner dat geld naar een andere bank verdwijnt. En doordat de consument weinig contant geld gebruikt, hoeven banken ook geen grote hoeveelheden contant geld uit te keren. 

Tot slot is er de zogeheten bankgarantie van de overheid, zodat banken eigenlijk niet meer failliet kunnen gaan. Door al deze ontwikkelingen zit er bijna geen beperking meer op geldschepping en kunnen banken nu veel makkelijker leningen verstrekken.

De 2 grootste problemen volgens de WRR

• De totale schuld in Nederland is hoger dan ooit. Dat komt doordat banken makkelijker leningen kunnen verstrekken. Maar ook bijvoorbeeld door de belastingvoordelen van schuld. 
• Het is moeilijker geworden om het publieke belang te waarborgen. De banken zijn steeds commerciëler geworden, maar hebben tegelijk een grotere publieke rol gekregen. De weinige banken die er nog zijn, zijn belangrijk in het betaalverkeer, om een lening te krijgen en voor de financiële stabiliteit. 

Vaak denken we dat hoge schulden geen probleem zijn zolang er voldoende bezittingen tegenover staan en de schulden netjes worden afbetaald. Maar hoge schulden zorgen voor meer instabiliteit, een onevenwichtige economische groei en het duurt langer om van een crisis te herstellen. 

Is publieke geldschepping de oplossing?

Om deze problemen op te lossen, wil de Stichting ‘Ons Geld’ een ander systeem van geldschepping. Ze wil de banken opsplitsen in betaalbanken en financieringsbanken. Alleen betaalbanken, gedekt door de centrale bank, kunnen dan nog geld scheppen. 

Zo hoopt de stichting dat nieuw geld ook echt terechtkomt bij gewone mensen, die daarmee hun schulden kunnen aflossen. En zo wil de stichting voorkomen dat commerciële banken nóg meer geld kunnen scheppen, waardoor er nog meer schulden ontstaan.

Het voorstel van ‘Ons Geld’ kan volgens de WRR zeker inspireren om onderdelen van het systeem te veranderen. Maar de WRR vindt een overgang naar een systeem met publiek geld geen goed idee, want:

• je kunt het gedrag van burgers, bedrijven, banken, politici en beleidsmakers niet voorspellen of vastleggen;
• de internationale context, zoals ons lidmaatschap van de eurozone, maakt het moeilijk om naar een nieuw geldsysteem over te stappen;
• de overgang naar een nieuw systeem geeft veel onzekerheid en kan zelfs een crisis veroorzaken. 

Adviezen voor een beter evenwicht

De WRR wil dat schulden niet alsmaar kunnen blijven groeien en wil een betere balans tussen publieke en private belangen. Daar zijn grote veranderingen voor nodig. Daarom heeft de WRR 4 adviezen. 

1. Zorg voor diversiteit in de financiële sector

Een groter aantal financiële instellingen is niet alleen goed omdat de consument dan meer te kiezen heeft of vanwege lagere prijzen. Het zorgt ook voor financiële stabiliteit. 

De WRR wil het liefst dat er een publiek alternatief komt voor betalen en sparen, naast de huidige banken. Bijvoorbeeld een soort staatsbank, die zich alleen met betalen en sparen bezighoudt. Op die manier krijgen de commerciële banken minder macht.

2. Rem de enorme groei van schulden

Minder schulden zorgen voor meer stabiliteit, een sneller herstel na de volgende crisis en een evenwichtigere economische groei. 

Op dit moment zijn de totale private schulden hoger dan vóór de crisis. Een manier om de groei van schulden af te remmen, is de belastingaftrek op schulden te beperken. Een manier om sparen aantrekkelijker te maken, is door belastingaftrek op eigen vermogen in te voeren. Ook op andere terreinen moet het beleid gericht zijn op de stabiliteit van de financiële sector.

3. Wees beter voorbereid op de volgende crisis

In Nederland ligt het risico van leningen bijna helemaal bij degene die de lening afsluit. Het is belangrijk om risico’s evenwichtiger te verdelen tussen de verstrekker en de klant: dat is niet alleen rechtvaardiger, maar helpt de maatschappij ook om sneller te herstellen na een crisis.  Er zijn nog meer maatregelen waarover we nu alvast moeten nadenken om de volgende crisis sneller de baas te zijn. 

4. Stel de publieke belangen veilig

De combinatie van commerciële activiteiten en publieke functies van banken zorgt steeds voor spanningen. Daarom is het belangrijk de publieke belangen veilig te stellen, door deze een duidelijke plaats te geven binnen de banken. Je kunt bijvoorbeeld een maatschappelijke adviesraad instellen, vergelijkbaar met de cliëntenraad in zorginstellingen. 

Ook kun je de positie van de burger versterken door het bijvoorbeeld makkelijker te maken om naar een andere bank over te stappen.