Wat werkt bij de aanpak van armoede

In Nederland leven ruim een half miljoen mensen volgends de nieuwste armoededefinitie in armoede. Zij leven minder lang in goede gezondheid en ervaren stress, schaamte en sociale uitsluiting. Daarnaast gaat het hebben van onvoldoende inkomen om volwaardig mee te kunnen doen in de samenleving gepaard met veel onzekerheden rondom werk, wonen, gezondheid, opleiding, sociale relaties en zinvol leven. Daarmee raakt armoede ook aan de term bestaanszekerheid. De actuele kennis over wat werkt bij de aanpak van armoede sluit aan bij de verschuiving van de focus op het individu naar meer oog voor de omgeving, systemen, de maatschappij en de integrale aanpak. Dit dossier presenteert de laatste inzichten uit rapporten en onderzoeken en geeft ruimte aan ervaringskennis. De informatie in dit dossier is gebaseerd op het dossier Wat werkt bij de aanpak van armoede en schulden uit 2020, aangevuld met nieuwe wetenschappelijke kennis, ervaringskennis en kennis uit de praktijk.

Er is sprake van armoede in situaties waarin individuen of groepen onvoldoende beschikken over materiele, culturele en/of sociale middelen waardoor zij zijn uitgesloten van een levensstandaard die in de samenleving waarin zij leven als minimaal wordt gezien. Ervaringsdeskundigen voegen hieraan toe dat de definitie van armoede voor hen wordt bepaald door persoonlijke ervaring. Vaak wordt gedacht dat armoede vooral iemands eigen schuld is, maar de wetenschappelijke literatuur laat zien dat de werkelijkheid veel complexer is en er verschillende verklaringen zijn voor het ontstaan van armoede: een conjuncturele verklaring, een structurele verklaring, een demografische verklaring, een culturele verklaring, een institutionele verklaring en een individuele verklaring. Deze verklaringen kunnen naast elkaar bestaan of in elkaar overlopen.

Wat werkt bij de aanpak van armoede

Volgens het empowerment-denken is de aanpak van armoede alleen effectief als deze inzet op verschillende vormen van kapitaal. Kapitaal heeft betrekking op hulpbronnen die het zelf-helpend en zelf-organiserend vermogen van mensen versterken en op mensen, systemen en instituties die daarbij helpend zijn. Een tekort aan verschillende hulpbronnen zorgt ervoor dat mensen in armoede steeds meer achterop raken waardoor een neerwaartse spiraal ontstaat en het steeds moeilijker en onwaarschijnlijker wordt dat iemand er op eigen kracht kan uitkomen.

Er zijn vier belangrijke hulpbronnen:

• Economisch kapitaal (wat je hebt: positie op de arbeidsmarkt, inkomen, vermogen, financiële vaardigheden en baanzekerheid)
• Mentaal of psychologisch kapitaal (wie je bent: talenten, vaardigheden, individuele empowerment)
• Sociaal kapitaal (wie je kent: sociaal netwerk)
• Cultureel kapitaal (wiens taal je spreekt: gedragscodes, smaak en sociale vaardigheden die mensen meekrijgen vanuit de omgeving waarin mensen opgroeien)

Wat werkt bij het vergroten van economisch kapitaal:

• Toeleiding naar (beter) betaald werk
• Verhoging van inkomen
• Wegnemen van financiële stress door basisinkomen of gewoon geld geven
• Financiële vaardigheden vergroten
• Vereenvoudigen van organisaties, systemen en wet- en regelgeving  

Wat werkt bij het vergroten van mentaal kapitaal:

• Motivatie aanboren of vergroten
• Outreachend werken

Wat werkt bij het vergroten van sociaal kapitaal:

• Nieuwe netwerken creëren, bestaande activeren of juist afbreken
• Lotgenotencontact
• Verbreden van sociale netwerken door bridging
• Faciliteren van ontmoetingen en initiatieven

Wat werkt bij het vergroten van cultureel kapitaal:

• Sociale stijging door bridging en linking
• Vergroten van de macht belangenorganisaties, cliëntenraden en ervaringsdeskundigen
• Verbeterde toegang tot voortgezet onderwijs
• Participatiemogelijkheden vergroten

Wat werkt niet bij de aanpak van armoede

• Alleen inzetten op financiële hulp en ondersteuning
• Armoede benaderen vanuit klassieke doelgroepen
• Verantwoordelijkheid uitsluitend bij mensen zelf leggen
• Beleid maken zonder de doelgroep zelf te betrekken

Ervaringskennis

Naast de wetenschappelijke- en praktijkkennis is ervaringskennis van belang. Ervaringskennis is in de meest brede zin alles wat iemand kent en weet vanuit doorleefde ervaring. Mensen met ervaringskennis worden ervaringsdeskundigen genoemd. Zij ervaren de structurele aard en de brede gevolgen van armoede en het systeem, of hebben deze in het verleden ervaren. Daardoor beschikken zij over kennis over de realiteit van leven in armoede en de uitwerking van beleid on ondersteuning voor mensen die in armoede leven. Dit maakt het belangrijk om ervaringskennis als kennisbron te gebruiken als het gaat over wat werkt bij de aanpak van armoede.

Wat is nodig volgens ervaringsdeskundigen:

• Verbeteren van beleid
• Rollen van professionals
• Ervaringskennis betrekken

Competenties voor ondersteuners in de aanpak van armoede

Vakkundige professionals, vrijwilligers en ervaringsdeskundigen zijn dus onmisbaar voor het effectief uitvoeren van beleid waarbij er geïnvesteerd wordt in de combinatie van psychologisch, sociaal, economisch en maatschappelijk kapitaal. Willen ondersteuners op een effectieve manier aan de slag gaan met de aanpak van armoede, dan zijn er een aantal competenties en vaardigheden waarover zij moeten beschikken.

Competenties voor direct contact met de persoon in armoede:

• Luistervaardigheden en vraagverheldering
• Eigen kracht en zelfregie
• Zichtbaar en vindingrijk zijn
• Oplossingsgericht werken
• Participatie stimuleren

Competenties voor een structurele aanpak van armoede:

• Verbinden
• Samenwerken
• Schakelen
• Signaleren
• Ruimte benutten

Competenties voor ervaringsdeskundigen:

• Werk vanuit gedeelde ervaringen aan herstel
• Bewaak de vrije ruimte voor het individu
• Blijf scherp op de onderscheidende taken tussen beleidsmakers en hulpverleners
• Raak niet (onbewust) ingekapseld in de soms vanzelfsprekende perspectieven en uitgangspunten vanuit professionele en wetenschappelijke kennis