Tijdig en doordacht: de voor- en nadelen van preventie

Gemeenten gaan er vaak van uit dat preventie de beste aanpak is voor maatschappelijke opgaven. Maar is dat wel altijd zo, en welke dilemma’s kom je tegen? Dit essay bespreekt zowel de effectieve kanten als de mogelijke negatieve gevolgen van preventie.

Het is belangrijk dat gemeenten beseffen dat preventie niet alleen voordelen, maar ook nadelen heeft. Als je preventie wilt inzetten, moet je dat bewust en verantwoord doen. De voor- en nadelen kennen helpt bij het maken van keuzes in je beleid. 

Die keuzes kunnen in de praktijk voor elke gemeente anders uitpakken. Maar er zijn wel bepaalde overeenkomsten. Daarom geeft de auteur een aantal adviezen voor gemeenten die met preventie aan de slag gaan.

De voordelen van een preventieve aanpak

Gemeenten leggen in hun sociale beleid steeds meer de nadruk op preventie. Daar zitten 3 gedachten achter:

1. Voorkomen is beter dan genezen. Preventie is efficiënter en goedkoper dan achteraf problemen oplossen.
2. In een inclusieve samenleving kunnen alle burgers meedoen. Preventie helpt daarbij.
3. De maatschappij heeft er last van als iemand zich niet volgens de geldende normen gedraagt. Daarom wil de overheid bijvoorbeeld niet dat iemand schulden heeft.

Preventie heeft ook nadelen 

• Preventie gaat uit van goede bedoelingen van de overheid en is daarom eindeloos. Je wilt er kosten mee besparen, maar het wordt al snel een domein waarvan de kosten alsmaar stijgen. 
• Kostenbesparing door preventie is moeilijk te bewijzen. Als je een probleem voorkomt, weet je nooit of je investeringen te weinig, te veel of precies goed zijn geweest.
• Preventie richt zich op risicogroepen. Maar wie lopen risico? Dat bepaalt de overheid onder andere met data-analyse en vroegsignalering. Er komt een enorme informatiestroom op gang. Maar door al die kennis weet je wat er allemaal nodig is (bijvoorbeeld om schulden te voorkomen), en vervolgens moet je kiezen wat voorrang heeft.
• Je kijkt wat elke burger nodig heeft. Daarbij kan de overheid de neiging hebben die behoeften voor haar burgers in te vullen en hen tot bepaalde keuzes te dwingen. Met (financiële) gevolgen voor burgers die andere keuzes maken.  

We moeten vooral het gesprek over preventie voeren, alvorens tot concrete keuzes in de praktijk te komen

Preventie zorgt voor een andere rol voor overheid en burgers 

• De verhouding tussen burgers en overheid verandert. Burgers zien de overheid minder als ‘heerser’ en meer als ‘herder’. 
• De burger moet zich verantwoord gedragen. Daarmee komt de verantwoordelijkheid minder bij de overheid en meer bij de burger te liggen.
• Het beleid van de overheid verandert. Het zwaartepunt komt bij ingrijpen vooraf te liggen, en niet meer bij hulp achteraf, als burgers al problemen hebben.
• Preventie wordt een nieuw domein, waarin voorheen gescheiden domeinen (zorg, onderwijs, jeugd, werk en inkomen) samengaan.

Preventie leidt tot een spanningsveld tussen optreden en terugtreden, 
tussen onverschilligheid en betrokkenheid, tussen bureaucratische verwaarlozing en professionele bemoeizucht

Adviezen aan gemeenten die met preventie aan de slag gaan

1. Een preventieve aanpak kan zeker helpen bepaalde maatschappelijke problemen op te lossen. Maar voorkom dat de verschillende domeinen helemaal opgaan in één ‘preventief domein’. Het sociale en medische domein moeten goed samenwerken, maar elk hun eigen waarde houden.
2. Handel van klein naar groot. Begin niet bij het systeem, maar kijk wat nodig is in een concrete situatie en bedenk daar een oplossing voor. 
3. Gemeentelijke en professionele organisaties moeten flexibel zijn en op elke situatie kunnen inspelen. Dat heeft gevolgen voor inkoop, financiering, monitoring en aansturing van professionals.
4. Burgers moeten de kennis en kunde van professionals zien, zodat ze er gebruik van kunnen maken voordat het te laat is. Denk aan sociale vragen als schulden, stress, armoede en eetpatronen, of medische problemen als autisme, dementie en verstandelijke beperkingen. 
5. Dwang is niet de juiste manier. Inwoners zijn vrij om hun eigen keuzes te maken. De behoeften van inwoners moeten het preventieve beleid bepalen.
6. Zorg voor ‘zachte’ netwerken die mensen doorverwijzen, zoals praktijkondersteuners van de huisarts, wijkverpleegkundigen, leerkrachten en buurtsupers. 
7. Wees je bewust dat preventie gevolgen heeft voor de relatie tussen overheid en burgers. 
8. De rijksoverheid kan beter reclame of andere verleidingen verbieden of ontmoedigen dan inwoners via voorlichting een bepaalde kant op sturen. De suikerbelasting in Engeland is daar een goed voorbeeld van.
9. Doe iets omdat het waarde heeft en in de praktijk werkt, niet omdat het met harde cijfers bewezen is. 
10. Leg verantwoording af over wat je hebt voorkomen. Een goede manier hiervoor is inwoners hun verhaal te laten vertellen.
11. Reserveer een vast bedrag voor preventie binnen de begroting. Dat zorgt voor vertrouwen tussen bestuurders en professionals.