Handreiking: omgaan met armoede op school

Hoe kun je als school armoede onder leerlingen signaleren? En hoe kun je leerlingen en ouders in armoede ondersteunen? Een handreiking voor basis- en voortgezet onderwijs.

1 op de 12 kinderen en jongeren in Nederland groeit op in armoede. Dat zijn gemiddeld 2 leerlingen per klas. Deze leerlingen hebben vaak moeite hun aandacht bij het leren te houden. De armoede heeft een negatieve invloed op hun ontwikkeling.

Scholen in armere wijken zijn gewend dat veel van hun leerlingen in armoede opgroeien. Maar ook op scholen in rijkere wijken zitten leerlingen die arm zijn. Die leerlingen zijn vaak een uitzondering in hun klas, zodat ze zich extra schamen. Bovendien hebben hun leraren minder aandacht voor armoede. Daardoor is de kans groter dat ze geen hulp krijgen.

Aandacht voor armoede

Scholen moeten armoede signaleren en ouders en leerlingen in armoede ondersteunen. Iedereen die op de school werkt, heeft daarbij zijn eigen taak.

Het schoolbestuur moet het met de directie over armoede hebben. De directie bespreekt het met het team en ontwikkelt armoedebeleid. 

Hoe kan een directie het team bewust maken van armoede?

• Bespreek met het team wat de school al doet voor leerlingen in armoede en wat er beter kan.
• Bespreek hoe je armoede herkent bij leerlingen en wat armoede met hen doet. Bespreek hoe je naar een leerling in armoede kunt en wilt kijken, zonder oordeel. 
• Bedenk oplossingen voor wat ouders moeten betalen. Denk aan de ouderbijdrage of schoolboeken, maar ook aan verjaardagen en sportactiviteiten.
• Kijk wat ervaringsdeskundigen en deskundigen voor het team kunnen betekenen.

Hoe kun je teamleden leren omgaan met armoede?

• Neem zorgprofessionals in dienst, geef ze voldoende uren en een duidelijke plek in het team.
• Zorg dat alle teamleden het armoedebeleid kennen, met daarbij de taakverdeling tussen leraren, zorgprofessionals en externe partijen.
• Verzorg trainingen voor leraren om armoede te herkennen en te bespreken met leerlingen en ouders.
• Geef leraren ruimte in hun rooster om met leerlingen individuele gesprekken te voeren.
• Verzorg trainingen voor zorgprofessionals over financiële hulpverlening en de mogelijkheden daarvoor in de regio.

Je kunt armoede het beste aanpakken door als school samen te werken met organisaties buiten de school. Denk aan de gemeente, jeugdgezondheidszorg of welzijnsorganisaties. 

Hoe kun je leerlingen in armoede ondersteunen?

Signaleren

Bouw een relatie met de leerlingen op. Het is belangrijk dat leraren alle leerlingen persoonlijk kennen. Je kunt bijvoorbeeld aan het begin van het schooljaar een kennismakingsgesprek houden met leerlingen en hun ouders. Bespreek wat het kind nodig heeft en vraag of er zorgen zijn die dat in de weg staan. Denk aan gezondheid, sociale spanningen en financiën. In de handreiking staat een ‘Gespreksleidraad’ waarmee je daar tactvol naar kunt vragen bij leerlingen en ouders. 

Ken de achtergrond van je leerlingen. In de ‘Checklist oudercontact’ in de handreiking kun je gegevens bijhouden over de thuissituatie. Zo leer je de leefwereld van je leerling kennen en kun je letten op signalen van armoede. 

Let op signalen van armoede. Vaak zijn die bijvoorbeeld in de lunchpauze of gymles het meest zichtbaar. Maar armoede is niet altijd zichtbaar, ook doordat ouders en kinderen er alles aan doen om financiële problemen te verbergen. Ouders laten hun kind bijvoorbeeld meegaan op schoolreis, hoewel ze die nauwelijks kunnen betalen. Armoede zorgt vaak voor stress of andere problemen bij de leerling thuis. Zijn schoolprestaties kunnen daardoor verslechteren. Zowel stress als slechte cijfers kunnen dus een signaal zijn. Meer signalen vind je in de ‘Signaleringslijst armoede op school’.

Bespreek armoede. Als je signalen van armoede ziet, bespreek dat dan met de leerling of ouders. Ook dan kan de gespreksleidraad uit de handreiking helpen:

• Toon je gevoel. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik vind het lastig om erover te beginnen.’
•  Benoem een voorbeeld en geef geen oordeel: ‘Ik zag dat je geen lunch bij je had. Mag ik daar wat over vragen?’
•  Toon interesse en ga na of je de ouder of leerling goed begrijpt. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik zie dat u het lastig vindt’ of ‘Als ik u goed begrijp, bedoelt u…’
• Besluit sámen met ouders of leerling welke stappen jullie zetten. Vraag een leerling zelf oplossingen te bedenken, want elke leerling is anders. Ook jij kunt voorzichtig oplossingen aanbieden, maar de ander bepaalt zelf wat hij ermee doet.

Zorg voor een warme overdracht. Voer als directie, als het kan samen met een zorgprofessional, een intakegesprek met de ouders en een contactpersoon van de peuterspeelzaal of de basisschool. Bespreek daarin met ouders standaard de kosten van jullie school, en vertel ze over mogelijke regelingen of vergoedingen. 

Ondersteunen

Houd de schoolkosten laag. Hoge kosten veroorzaken extra stress bij gezinnen met geldzorgen. Je wilt geen leerlingen uitsluiten van activiteiten omdat ze die niet kunnen betalen.

Bied financiële steun en informeer ouders:

• Maak kosten afhankelijk van het inkomen van de ouders.
• Laat ouders in termijnen betalen en als dat niet kan, vergoed dan als school de kosten.
• Maak gebruik van regelingen van de overheid of andere fondsen. In de handreiking vind je een overzicht.
• Informeer ouders over welke financiële steun ze kunnen krijgen en bij wie ze die kunnen aanvragen. Maak een flyer die ook geschikt is voor laaggeletterden. In de handreiking staat een voorbeeld. 
• Zorg dat er 1 teamlid is dat álle regelingen en voorzieningen kent. 

Ik kreeg van de mentor de flyer en die heeft uitgelegd wat mogelijk was. Toen heb ik gelijk een afspraak gemaakt

– ouder van een vo-leerling in Rotterdam

Naast financiële steun kun je als school ook materiële steun geven. Denk aan een ontbijt of lunch voor leerlingen die dat thuis niet krijgen. Of maandverband voor meisjes die dat niet kunnen betalen. 

Stimuleren

Leer je leerlingen met geld omgaan en bespreek armoede in de klas (financiële educatie). In de handreiking vind je een overzicht van lesmaterialen, gastlessen en schuldprojecten. Je kunt ook bijvoorbeeld leerlingen boodschappen laten doen voor een activiteit.

Geef lessen over gezonde leefstijl (leefstijleducatie). Vooral leerlingen die in armoede leven, eten vaak ongezonder, bewegen minder en hebben meer stress dan andere leerlingen. 

In de handreiking vind je allerlei manieren om leerlingen een gezonde leefstijl te leren. Denk aan gezonde maaltijden in de kantine, een rookvrij schoolplein, kook- en smaaklessen of een schoolmoestuin. Zorg ook voor voldoende beweging en maak dat onderdeel van de lessen. Betrek ouders erbij, zodat er thuis ook aandacht voor een gezonde leefstijl komt.

Vergroot de veerkracht van leerlingen. Leerlingen in armoede hebben thuis vaak stress en horen er op school niet altijd bij. Zorg op school daarom voor een positieve sfeer, zodat ze zich beter gaan voelen en meer zelfvertrouwen krijgen. Dan verbeteren ook hun schoolprestaties.

In de handreiking vind je een aantal programma’s om leerlingen vaardigheden te leren die hun veerkracht vergroten. Die programma’s zijn het meest effectief als je ze tijdens de hele schoolperiode aanbiedt en alle leraren erin traint.

Vergroot de wereld van je leerlingen. Bied samen met externe partners buiten schooltijd extra activiteiten aan. Denk aan sport- en culturele activiteiten of huiswerkbegeleiding. Zo vergroot je de kansen van deze leerlingen.

Kinderen in deze buurt zien een museum, dans of muziek alleen op tv. (…) Wij halen de wereld de school in met workshops muziek, techniek, dans, toneel, handwerken en gaan naar musea

– directeur basisschool in Groningen

Versterk ouders. Organiseer activiteiten om ouders mee te laten doen en ook hun ontwikkeling te verbeteren. Denk aan koffie-ochtenden, een opvoed- of computercursus, vrijwilligerswerk of een spreekuur op school. Dit kunnen zorgprofessionals of externe partners organiseren.