Problematische schulden: eigen schuld?

De overheid overschat de financiële zelfredzaamheid van burgers. De regels zijn voor veel mensen te ingewikkeld en houden geen rekening met hoe mensen denken en doen. Hoe kan de overheid haar beleid beter aansluiten op het werkelijke gedrag van burgers?

Steeds meer mensen hebben problematische schulden. Het probleem komt in alle lagen van de bevolking voor. In hoeverre ligt dat aan de mensen zelf? 

Voor veel burgers is financiële zelfredzaamheid niet eenvoudig. De regels en de verschillende vormen van ondersteuning zijn te ingewikkeld voor hen. En als je ernstige schulden hebt, wordt het nog moeilijker om je financiën goed te regelen:

• Alle schuldeisers tegelijk proberen zoveel mogelijk geld terug te halen. Daarbij oefenen ze vaak te veel druk uit op de burger met schulden. 
• Schulden lopen snel op als je ze niet afbetaalt. Je krijgt te maken met boetes en incassokosten.
• Als je ernstige schulden hebt, is het belangrijk dat je informatie begrijpt en overzicht kunt houden. Dat vraagt veel van je cognitieve vermogens. Daarnaast vragen schulden ook veel van niet-cognitieve vermogens zoals oplettendheid, zelfcontrole en stressbestendigheid. 

Aanleg voor financiële problemen

Mensen met weinig zelfcontrole lopen meer kans op financiële problemen. Ze geven te veel geld uit. Mensen die problemen zo lang mogelijk ontkennen, nemen niet op tijd maatregelen. Zulke persoonlijke kenmerken zijn voor een deel erfelijk bepaald. 

Sommige mensen hebben van nature meer kans op financiële problemen dan andere

Bovendien hebben stress en armoede een negatieve invloed op je cognitieve en niet-cognitieve vermogens. Bij stress en armoede kunnen mensen niet helder meer denken. Ze nemen ondoordachte beslissingen, kijken vooral naar de problemen van dat moment, en hun zelfcontrole neemt af. 

Mensen zijn dus minder goed in staat om verstandige financiële besluiten te nemen en de lange termijn voor ogen te houden. Tegelijk is het juist dán belangrijk om geen domme dingen te doen. Zo ontstaat een neerwaartse spiraal. 

Schulden blijven je eigen verantwoordelijkheid

Problematische schulden zijn dus niet altijd alleen de ‘eigen schuld’ van mensen. Maar schulden blijven wel de eigen verantwoordelijkheid van burgers. 

Beleid moet aansluiten op gedrag van burgers

De overheid heeft te hoge verwachtingen van de financiële zelfredzaamheid van burgers. Voor veel mensen zijn de regels te ingewikkeld, en mensen gedragen zich vaak anders dan de overheid denkt.

Daarom moet de overheid haar beleid veranderen. Op dit moment zijn veel regels gebaseerd op hoe mensen zich zouden moeten gedragen. Maar je kunt regels beter baseren op hoe mensen zich in werkelijkheid gedragen. De overheid moet bovendien meer rekening houden met de mentale vermogens van burgers.

Je kunt regels beter baseren op hoe mensen zich in werkelijkheid gedragen dan op hoe mensen zich zouden moeten gedragen

Adviezen voor het beleid van de overheid

1. Geef mensen niet te veel keuzes en zorg dat ze vanzelf uitkomen bij de keuze die voor hun financiële situatie het beste is. Dat voorkomt soms dat mensen in de financiële problemen komen. 
   Een mooi voorbeeld zijn de kleine aanpassingen op de digitale formulieren om studiefinanciering aan te vragen. Deze aanpassingen voorkomen dat studenten meer lenen dan ze voor hun studie nodig hebben.
2. Dreigen mensen problematische schulden te krijgen? Zorg dan dat er eerder contact is met de schuldhulpverlening. Verlaag de drempel voor schuldhulpverlening en investeer meer in vroegsignalering. 
   Een goed voorbeeld is het Geldloket in Amersfoort. Dit loket bereikt veel mensen die wel financiële problemen hebben, maar nog geen problematische schulden. Nergens gebruikt het loket het woord ‘schulden’. Bovendien zit dit loket in een apart kantoor, niet bij de gemeente.
3. Betalen mensen hun schulden aan de overheid niet af? Toets dan eerst of ze wel kunnen betalen, voordat je als overheid gaat incasseren. Dat doet de overheid op dit moment niet altijd. Daardoor komen mensen door de incasso’s van de overheid soms onder het bestaansminimum uit. Dat betekent dat ze nieuwe schulden moeten maken. Een voorbeeld om dit te verbeteren is het wetsvoorstel voor de Wet vereenvoudiging beslagvrije voet.